Getty Images

Koronavirüse karşı geliştirilen aşılar şimdi sonlu sayıda ülkede de olsa kullanıma sokuldu. Aşı olanlara yönelik ek haklar sağlamanın mümkün olup olmadığı ise tartışma konusu.

Koronavirüs aşıları, belirlenen risk kategorilerine nazaran “gönüllü” olarak yapılıyor. Fakat salgının bastırılması için toplumun büyük kısmının aşılanması gerektiği konusunda bilim insanları genel olarak uzlaşıyor.

Aşıların salgın karşısındaki tesirini artırmak ve iktisatların toparlanmasını kolaylaştırmak emeliyle gündeme gelen bir teklif, “bağışıklık sertifikası” ya da “aşı pasaportu” üzere isimler altında geliştirilecek bir dokümanın kullanıma sokulması.

Buna nazaran, aşı yoluyla ya da hastalığı geçirerek koronavirüs bağışıklığı kazanan ve bunu belgeleyen şahıslar ek haklara sahip olabilir ya da kimi kısıtlamalardan muaf tutulabilir.

Bu haklar ortasında, seyahat mahzurlarına tabi tutulmamak, kafe, bar ve restoranlara girebilmek üzere “ayrıcalıklar” gündeme gelebiliyor. Hatta birtakım şirketlerin işe alımlarda benzeri bir belgeyi talep etmesi de lisana getiriliyor.

HANGİ ALANLARDA UYGULANABİLİR?

Avustralya’nın en büyük havayolu şirketi Qantas, uçağa binecek yolculardan “bağışıklık pasaportu” istemeyi gündeme getiren birinci şirketlerden oldu. Buna nazaran yolculardan Covid-19 antikor testi sonuçlarını gösteren bir taşınabilir uygulama kullanmaları istenebilir.

Akabinde New York Times gazetesi ortalarında United Airlines, JetBlue ve Lufthansa’nın da yer aldığı şirketlerin, “CommonPass” isimli sıhhat pasaportu uygulamasını devreye sokmayı planladığını yazdı.

Şirketlerin çalışanları için “aşı olma zorunluluğu” getirmesi de tartışılmaya başlandı. ABD’li çalışma avukatı Rogge Dunn, “Bazı şirketler Covid-19 aşısını mecburi yapma eğiliminde” dedi. ABD kanunları patronların çalışanlarını aşı olmaya zorlamasına müsaade veriyor. Bu, aşı yaptırmayan çalışanların işlerini kaybedebilecekleri manasına geliyor.

İngiltere’de ise hükümet Ulusal Sıhhat Sistemi NHS’in taşınabilir uygulamasının kesimi olarak aşı kayıtlarının tutulmasını dillendirse de daha sonra bunun şimdi gündemde olmadığını açıkladı.

Tüm dünyada çeşitli alanlarda bahsi geçen aşı sertifikaları konusunda, Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) şimdiye kadar net bir ileti vermiş değil.

4 Aralık’ta Kopenhag’da bir basın toplantısı yapan WHO yetkilisi Catherine Smallwood, ülkelere giriş çıkış sırasında bağışıklık sertifikasına bakılması üzere bir teklif yapmadıklarını vurguladı.

Fakat WHO’nun Estonya ile Ekim ayında imzaladığı bir mutabakat, bu görüş ile çelişiyor. Dünya Sıhhat Örgütü’nün dahil olduğu proje, dijital bağışıklık pasaportu geliştirilmesini mevzu ediniyor. WHO yetkililerinden Dr. Siddhartha Sankar Datta, “Dijital aşı sertifikaları konusunda teknolojiyi nasıl kullanabileceğimizi yakından inceliyoruz” açıklamasını yaptı.

ŞİRKETLER PROJE YARIŞINDA

Avrupalı teşebbüsçüler “dijital bağışıklık sertifikası” geliştirmek için kolları sıvadı.

2012 yılında kurulan Onfido isimli firma, geliştirmeye çalıştığı bağışıklık pasaportu uygulamasıyla büyük otel zincirlerinin ilgisini çekmeyi başardı.

İngiliz Yoti firması da 2018’den bu yana çeşitli devlet kurumlarına kimlik doğrulama hizmeti sunuyor ve artık de gözünü “sağlık sertifikası” uygulamasına çevirmiş durumda. Firma, İngiliz hükümetiyle “spor müsabakaları” ve havayolu işletmeleri için görüşme halinde.

Manchester merkezli VST firması da V-Health ismiyle bir sistem geliştirdi. Bu sistemi kullanan Centre Pass isimli şirket, Covi-Pass uygulaması geliştirerek “veri güvenliği riski düşük” bir sıhhat pasaportu elde ettiklerini ileri sürüyor.

DATA GÜVENLİĞİ VE ‘AYRIMCILIK’ RİSKİ

Tüm bu teşebbüslerin ve projelerin yasal ve etik istikametten eleştirildiği iki temel nokta var: Kullanıcıların data güvenliğinin tehlikeye atılması ve toplumda var olan eşitsizliklerin ve ayrımcılığın daha da derinleşmesi riski.

BBC Türkçe’ye konuşan Exeter Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi Dr. Ana Beduschi, dijital sıhhat pasaportlarının Covid-19 salgınının idaresine uzun vadede katkıda bulunabileceğini lakin data güvenliği ve insan haklarıyla ilgili değerli soru işaretleri barındırdığını belirtiyor:

“Bireyler sıhhat bilgilerinin toplanması, kaydedilmesi ve dijital pasaportlarda kullanılmasına onay verseler bile, bu uygulamalar özel bir bilgi müdafaa sistemiyle tasarlanmalı. Hükümetler, dijital pasaport geliştiren firmaların bilgilerin korunması istikametindeki maddelere uyduklarını denetlemeli.”

‘AŞI HERKES İÇİN ERİŞİLEBİLİR OLMALI’

Beduschi, kelam konusu uygulamanın toplumda yaratabileceği ayrımcılığı da şu sözlerle açıklıyor:

“Yetkililerin, restoranlara, toplu taşıma araçlarına ya da kamusal alanlara girmek isteyen herkesten tertipli olarak bağışıklık durumlarını göstermelerini istediği bir tabloyu düşünelim. Aşı olanların serbestçe dolaşabildiği, oburlarının engellendiği bir durumda, aşıya ya da Covid-19 testlerine erişemeyenlerin ya da buna maddi olarak gücü yetmeyenlerin özgürlüğü fiilen kısıtlanacaktır.

“Şimdiye kadar salgından daha çok etkilenen birtakım bölümler için bu durum daha da orantısız bir tesir yaratır. Aşı ya da testlerin herkes için erişilebilir olmadığı durumda dijital pasaportlar toplumda var olan eşitsizlikleri daha da derinleştirir.”

ReutersKoronavirüs aşısının güçlü ve fakir ülkeler ortasındaki dağılımı tenkitlere bahis oluyor.

Uzmanların bu sıkıntıya ait tahlil önerisi, dijital aşı pasaportu üzere uygulamalar kullanıma girmeden evvel, Covid-19 testlerinin ve aşının herkes için erişilebilir olmasının garanti edilmesi.

‘KISITLANAN ÖZGÜRLÜĞÜ KISMEN GERİ GETİREBİLİR’

Oxford Üniversitesi Uehiro Uygulamalı Etik Merkezi’nden Dr. Rebecca Brown ise bağışıklık sertifikası uygulamalarının “kısıtlanan özgürlükleri kısmen geri getirebileceği” görüşünde:

“Covid-19 salgınıyla başa çıkabilmek için şimdiye kadar insanların özgürlüğünün önemli formda kısıtlanması gerekti. Bu kısıtlamalar virüsün yayılmasını tedbire ve insanları müdafaa maksadıyla temellendirildi. Bağışıklık kazanan bireyler, virüsü kapma ve yayma açısından daha az risk teşkil ediyorlarsa, onların seyahat özgürlüğü oburlarının sıhhati üzerinde artık risk oluşturmuyor demektir.

“Bu noktada, insanların hareketini kısıtlamanın münasebeti ortadan kalkmış olur. Bağışıklık kazanmış bireyleri karantina altında tutmak için rastgele bir münasebet bulunmuyor.”

Getty Images

Brown’a nazaran, insanların özgürlüğünü kısıtlayan şey aşı pasaportları değil, karantina uygulaması. Koronavirüs kısıtlamalarının mecburilik olduğunu kabul eden Brown, “Söz konusu pasaportlar kısıtlanan hakları bir nebze geri getirebilir. Bu nedenle ek bir pürüz olarak görülmemeli, bağışık bireylerin kısıtlamalardan muaf olmasını sağlamanın bir yolu olarak düşünülmeli” diyor.

‘GEÇİŞ KARTI OLARAK KULLANILMASI HAK İHLALİ YARATIR’

Öte yandan, seyahat kısıtlamalarına yönelik kullanılacak aşı sertifikası yeni bir fikir değil.

Birinci sefer 18. yüzyılda ortaya çıkan ve hala Afrika ve Güney Amerika’da görülen sarı humma salgınına karşı da emsal bir uygulama yürürlükte. Sarı hummanın bulunduğu bölgelere gidenlerden yahut bu bölgelerden öbür ülkelere geçenlerden sarıhumma aşısı olduklarını belgelendirmeleri istenebiliyor. Aşı sertifikası aşıdan 10 gün sonra ve ömür uzunluğu geçerli oluyor.

Kanada Dalhousie Üniversitesi’nden biyoetik uzmanı Dr. Francoise Baylis, benzeri bir seyahat düzenlemesi için aşı pasaportlarının kullanılması durumunda bunun “ayrımcı olmaması ve bireylerin haklarını gözetmesi gerektiğine” vurgu yapıyor.

Getty ImagesHudut denetimlerinde aşı kayıtlarına da bakılması tasarlanıyor.

Baylis, aşı sertifikasının günlük ömürde bir tıp “geçiş kartı” üzere kullanılmasının yeni bir fikir olduğunu söyleyerek buna karşı çıkıyor:

“Dijital aşı sertifikasının kamusal alanda, iş yerlerinde, tiyatrolarda, spor salonlarında, ibadethanelerde bir cins geçiş kartı olarak kullanılmasını reddetmek için sayısız münasebet bulabiliriz. Güçlü ve yoksul bireyler ve ülkeler ortasındaki eşitsizliklerin derinleşmesi tehlikesi var. Aşıya ulaşamayan bireyler ve ülkelerin ayrımcılığa uğraması tehlikesi var. Herkesin akıllı telefonu olmamasına dayanan bir ayrımcılık tehlikesi var. Tüm ülkelerin dijital güvenliği sağlayacak altyapıya sahip olmaması riski var. Hükümetlerin, şirketlerin ve başka otoritelerin ferdî bilgilere ulaşarak saklılığı ihlal etmesi tehlikesi var. Liste uzayıp gidiyor.”

Covid-19 salgını için aşılamanın sihirli değnek olmayacağına işaret eden Baylis, “Enerjimizi sıhhat alanındaki global eşitsizliklere ağırlaştırırsak daha iyi bir tercih yapmış oluruz” diyor.

AŞININ BULAŞTIRMAYA TESİRİ BİLİNMİYOR

Bağışıklık sertifikalarının tıbbi olarak gereğince olgunlaşmamış bir fikir olduğunu düşünen uzmanlar da mevcut.

BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan İngiliz İmmünoloji Topluluğu yöneticisi Prof. Deborah Dunn-Walters, “aşı sertifikası” ile “bağışıklık sertifikası” ortasında bir ayrım yaparak, bir tıp “aşı karnesine” sahip olabileceğimizi fakat bağışıklık kaydı tutmanın şimdi pek mümkün olmadığını savunuyor:

“Ne vakit hangi aşıları olduğumuzu gösterecek bir ‘aşı sertifikası’ geliştirmek epeyce kolay. Fakat ‘bağışıklık sertifikası’ geliştirmek için şimdi bilmediğimiz çok nokta var. Örneğin bireylerin geliştireceği bağışıklık seviyesi, hem aşıya nazaran, hem de bireylerin yapılarına nazaran değişebiliyor. Birtakım bireyler vardır ki ağır hasta olmazlar ama hastalığı bulaştırabilirler. Aşılamanın yüzde 100 bağışıklık sağlayacağına ait şu etapta bilgimiz olmadığından ‘bağışıklık sertifikası’ kullanmak şu an için mümkün görünmüyor.”

TÜRKİYE’DE AŞI PASAPORTU: ‘EŞİTSİZLİK DERİNLEŞİR’

Gündemdeki uygulamanın Türkiye’de nasıl sonuçlar ortaya çıkarabileceğini sorduğumuz Türk Tabipleri Birliği (TTB) Covid-19 İzleme Konseyi Üyesi Doç. Dr. Osman Elbek, bilhassa ferdî dataların korunumu ve eşitsizliklerin derinleşmesi konusunda önemli meseleler yaşanabileceğini belirtiyor.

Elbek, “Aşılama konusunda elde edilen birinci bulgular hastalık konusunda yaşanan eşitsizliğin aşı temini ve aşıya erişim konusunda da yaşanacağına işaret etmektedir” diyor ve ekliyor:

“Hal böyleyken bu eşitsizliği sıkıntı etmek yerine aşı olabilen bireylere ek haklar getirmek, ekonomik, toplumsal ve entelektüel sermayesi yüksek kısmın avantajlı pozisyonunu ‘ötekilerin’ aleyhine genişletmek manasına gelecektir. Hem de aşıların beşerler ortasında COVID-19 bulaşını önlediği bile gösterilmemişken…”

Türkiye’de yürürlükte olan Sıhhatte İstatistik ve Nedensel Tahliller (SİNA) isimli sistemde tüm bilgilerin depolandığını ve dataların birbirleriyle etkileştiğini belirten Elbek, şunları söylüyor:

“Peki bu bilgiler ne işe yarıyor? Örneğin; Türkiye Cumhuriyeti yurttaşları, en ufak bilgiyi dahi izleyip depolayan bu sistem sayesinde COVID-19 salgınının Türkiye toplumundaki tesiri hakkında gerçek bilgilere ulaşabildi mi? Bırakınız toplumu, Bilim Konseyi üyeleri dahi salgın konusunda devletin onlara verdiği ve birden fazla vakit tahrif edilmiş bilgiler ile yetinmek zorunda kaldılar. Mevcut durum böyleyken bir de ‘dijital sertifikalar’ gündeme gelirse yurttaşın hayatı mı, yoksa yurttaşını potansiyel bir tehdit ya da gerçek dışı bilgilerle algısı değiştirilmesi gereken bir yığın olarak gören devletin gözü ve kulağı mı daha çok yetkinleşir?”

Cumhuriyet