Netflix’te gösterime gireceği açıklanan, Çağan Irmak’ın yöneteceği, Özge Özpirinçci, Birkan Sokullu, Burak Yamantürk üzere oyuncuların yer alacağı “Şimdiki Aklım Olsaydı” isimli dizi, geçen günlerde çekimleri başlamadan çabucak evvel iptal edildi. Yapımcılığını Netflix’in, Türkiye’deki yürütücü yapımcılığını ise Ay Yapım’ın yaptığı dizinin, senaryosunda eşcinsel karakter olması nedeniyle RTÜK ile Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın pürüzüne takıldığı sav edildi.
RTÜK TOPLANTISINDA NELER YAŞANDI?
Bütün bu yaşananların üzerine kamuoyunda çeşitli soru işaretleri oluştu. Netflix’in eşcinsel karakteri senaryodan sansürünü kabul etmediği için diziyi iptal ettiği tez edildi. Platformun dizideki karakterin sansürlenmesiyle ilgili bir sorun yaşamadığı, bunun yerine RTÜK toplantısında yabancı üretimlerin sansürlenmesini reddettiği için sorun yaşandığı savı konuşuldu. Netflix ile RTÜK ve bakanlık ortasındaki asıl sorunun, iktidar tarafının platformun Türkiye’de temsilcilik açıp vergilenmesini istemesinden kaynaklandığı da bir diğer argüman. Bunun için AKP hükümetinin Netflix’e sansür uygulayarak aslında bir nevi sopa gösterdiği yorumları yapıldı.
‘NETFLIX’IN ‘MÜŞTERİSİNE’ SORUMLULUĞU VAR’
Bütün bu teorileri hususun uzmanlarına sorduk. Sinema, dizi muharriri ve podcast yayıncısı Fazilet Tatar, “Şimdiki Aklım Olsaydı” dizisinin iptal sürecini, şu sözlerle kıymetlendirdi: “Sete çıkış etabında bir dizinin apar topar durması, mevzuyu her duyanın tek kaşını kaldıracağı; ‘Acaba?’ sorusunu sormaya başlayacağı bir durumdur. Sansür maalesef ülkemizin kanayan yarası. Netflix üzere çok uluslu ve liberal duruşlu bir şirketin en azından baş karışıklığına mahal vermemek ismine ‘müşterilerine’ şeffaf bir açıklama yapmasını tercih ederdim. Sebep her ne olursa olsun, bu platforma para veren insanlara karşı yalnızca ‘seyirci’ değil, ‘müşteri’ olarak da sorumlulukları var.”
‘SİSTEMATİK AYRIMCILIK’
Dizinin iptali ve Netflix-RTÜK/Bakanlık pazarlıkları konusunda konuştuğumuz Altyazı Sinema Dergisi’nden, direktör Fırat Yücel, LGBT+’lara yönelik ayrımcılığa dikkat çekti. Yücel şöyle konuştu: “Aslında tekil bir sansür hadisesinden öte bir durum var karşımızda. Şimdiki Aklım Olsaydı hadisesi, ayrımcılığın sistematik bir kültür siyaseti olarak işletildiğini gösteriyor. Bu olayla şunu öğrendik: Zati yıllardır LGBTİ+ temalı Türkiye imali sinemalara dayanak çıkmasının önüne geçtiği bilinen Kültür Bakanlığı, artık bunun da ötesinde, içinde gey karakter olan yabancı üretimlerin (Şimdiki Aklım Olsaydı bir Netflix imali, Ay Üretim Türkiye’deki yürütücü konumunda) ülke hudutları içinde çekilmesinin de önüne geçmekte. Toplumun kıymetli bir kısmını oluşturan insanları temsil alanından uzak tutmayı amaçlamanın, dizi içeriklerine, çekim müsaadesi vermeyerek müdahale etmenin ismi sistematik ayrımcılıktır, denetleme değil. Netflix’in Türkiye’de ofisinin olmaması, iki tarafın rahatlıkla çözebileceği bürokratik bir bahis. Bu hadiseyle gördük ki, bunun çözülmemesinin arkasında da bakanlık ve RTÜK’ün içerikleri şekillendirme isteği yatmakta. Netflix, çekim müsaadesi verilmemesi konusunda açıklama yapsaydı bir duruş sergilemiş olurdu. Netflix, bir yandan bu proje özelinde özgün senaryoya yönelik dayatmayı kabul etmeyerek prestijini korumak istiyor; lakin öbür yandan bu bahiste sessiz kalarak, Türkiye’deki siyasi iktidarla çatışmak istemediğinin, ilerde buna ‘uygun’ projelerle devam edeceğinin de sinyallerini veriyor. Şu an tüm bunlar bilindiği için uzun vadede prestijini muhafazası da pek mümkün değil. Gelecek projelerinin içeriğini önden kısıtladığı noktada (çekim müsaadesi almak için vb. sebeplerle), iktidarın dayatmasını daha da geniş bir süreçte kabul eden şirket pozisyonunda bulacak kendini.”
‘NETFLIX’IN REST ÇEKME REFLEKSİ…’
Netflix’in kurucusu Reed Hastings, birkaç yıl evvel Ertuğrul Özkök’e bir açıklama yapmış ve Türkiye’deki yayıncılığa müdahale konusunda nasıl davranacaklarının sinyalini vermişti. Hastings, “Biz Suudi Arabistan’da varız, Pakistan’da varız. Yani oralarda sorun çıkmayacak da Türkiye’de mi çıkacak? Bu türlü bir şey düşünemiyorum…” demişti. Netflix’in birtakım ülkelerde, hatta Türkiye’de dahi devletin istemediği içerikleri kaldırdığı bir gerçek. Pekala, Türkiye’de bir duruş sergilemiş olabilirler mi? Tatar, bu soruya şöyle karşılık veriyor: “Şimdiye dek Netflix’in daima uzlaşmacı yüzünü gördük. Rest çekmek üzere bir refleksleri mevcut mu? Orası muamma. Netflix’in Türkiye’de resmi bir ofis açması tahminen de bu sebeple elzem. Tartışma ve sürtüşme potansiyelinin üst seviye olduğu bir ülkede fiilen temsil ediliyor olması uzun vadede Netflix’in de elini kuvvetlendirebilir.”
‘İÇERİKLER ESASEN KALDIRILIYOR’
Fırat Yücel, bu mevzuda ise şunları söylüyor: “Pakistan ve Suudi Arabistan’da yapılan çok farklı bir şey. Bildiğim kadarıyla Netflix, bu iki ülkede de dizi üretimine girişmedi (Pakistan’da bir dizi projesi olduğundan kelam ediliyordu lakin sonra bir daha bu hususta bir şey duymadık, tahminen orada da Türkiye’dekine benzeri bir şey yaşandı, bilmiyoruz). Netflix bu ülkelerde, hükümetlerin talepleri doğrultusunda içerik kaldırıyor ve bunu zati Türkiye’de de yapıyordu; Designated Survivor dizisinin bir kısmı, kurmaca bir Türkiye cumhurbaşkanı karakteri olduğu ‘gerekçesiyle’ RTÜK’ün talebiyle yayından kaldırıldı örneğin. Şimdiki Aklım Olsaydı’da yaşanan ise içerik şimdi yayınlanmadan, bırakın yayınlanmayı, dizi şimdi çekilmeden, çekim müsaadesini sansür aracına çevirerek içeriğe müdahale etmek manasına geliyor. Netflix, Türkiye’de bu formda sansür uygulayan bir şirket olarak ‘görünmekten’ çekinir, fakat sansür uygulamaktan çekinmez. Şimdiki Aklım Olsaydı’yı iptal etmesi tam olarak bu manaya geliyor; orjinal içeriğine dokundurmamış üzere görünüyor, ancak Türkiye’de imallerine devam edeceği istikametinde bir açıklama yaparak da temelinde sistematik ayrımcılığı kabul ettiğini ve bu ayrımcılığın “tersine gitmeyen” projelerle Türkiye’deki yoluna devam edeceğini ortaya koyuyor. Şunu da söylemeli; LGBTİ+ bireylerle ilgili anlatılar yalnızca seküler kitleye hitap etmiyor, bu çok yanlış ve eksik bir algı. Toplumun her kısmında LGBTİ+ bireyler var, baskılara göğüs gererek varolmaya da devam edecekler, iktidarlar gidecek onlar kalacak. 2009 yılında Mahsun Kırmızıgül’ün trans bireylerin rol aldığı Güneşi Gördüm’ünü iki buçuk milyon kişi izledi bu ülkede. Periyodun kültür bakanı ve içişleri bakanının övdüğü anaakım sinemadan bir temsil olduğu için söylüyorum; örnekler sayısız, Huysuz Virjin’den Survivor’a kadar uzanır. Devletin LGBTİ+ bireylerin temsillerini ortadan kaldırma uğraşı zati beyhude bir efor; şu anki sansürün tek sonucu, uzun vadede şu anki siyasi iktidarın baskıcı olarak tarihe geçmesi olur.”
ECE YÖRENÇ’İN AÇIKLAMALARI…
Bir öteki tartışma konusu ise Ay Yapım’ın eşcinsel karakteri diziden kaldırmayı kabul etmesi. Fazilet Tatar bu hususta da şöyle düşünüyor: “Ece Yörenç’in kararı ‘işin devamlılığı’ odaklı bir karar. Kendisine, ‘Neden Don Kişot olmadın?’ diye sormak bence manasız. Kimseyi günah keçisi duyuru ederek çözülebilecek bir mevzu değildir sansür. Ülkemizde eşcinsellik tıpkı cinselliğe dair tüm hususlar üzere ekseriyetle halı altına süpürülüyor. Bu durum konutta, ailede başlayan ve farklı toplumsal katmanlara sirayet eden bir hakikat. Sansürü gaz pedalı hiç çalışmayan bir otomobile benzetiyorum; el frenini indirin, arabayı itebildiğiniz kadar itin. Varmak istediğiniz noktaya yürüyerek daha süratli ulaşırsınız!”
‘SANSÜRÜN İFŞASI ÖNEMLİ’
Fırat Yücel, Ece Yörenç’in açıklamalarıyla ilgili ise şöyle konuşuyor: “Ece Yörenç çok gözü pek ve kıymetli bir açıklama yaptı. Türkiye’de otosansür gerek sinema sinemalarında gerekse de dizilerde, bilhassa de son 7 yılda ağır bir biçimde uygulanıyor. Lakin yaratıcılar bunu lisana getirmekten çekindikleri, sessiz kaldıkları için teyitli bilgiye ulaşamıyoruz. Bence de grup otosansür uygulama yoluna gitmemeliydi. Ancak dizi çekimlerine başlama uğruna bu yol tercih edildiyse de bu saklanmamalı. Yörenç’in açıklaması olmasa, Kültür Bakanlığı ve RTÜK’ün dizinin içeriğini önden değiştirme uğraşları ifşa olmayacak, Netflix’in diziyi teknik ya da finansal bir sebeple iptal ettiği zannedilecekti. Yıllardır olup biten de bu esasen. Netflix Türkiye’deki imallerine devam ettiği sürece, sansürü kabullenerek devam etmiş olacak. Sansür var, otosansür var, sistematik ayrımcılığı kabullenme de var. Şu an bunları net olarak biliyoruz. Ne kadar kişi otosansürünü ifşa etme cüreti gösterirse sansürün boyutları ve mekaniği de o kadar görünür olur ve yapısal tahliller gündeme gelir.”
‘SİNEMACILAR SESSİZ KALMAMALI’
Fırat Yücel, sinema kesimindeki sansürle ilgili ise şunları söylüyor: “Sinema/dizi kesiminde, gerek üretimciler, yaratıcılar, gerekse de şenlikler ve kanallar, şayet ki sansürü aşmak isteyen öznelerse, uyuşmazlıkları bakanlık ve RTÜK üzere kurumlarla kapalı kapılar arkasında yapılan toplantılarla çözmeye çalışıyorlar. Yani pazarlıkla. Lakin bu pazarlıklarda, bir adım ileri gidiliyorsa, iki adım da geri gidiliyor her seferinde. Sonuçta da geriye gidilecek adım kalmıyor. Bugün tam olarak bu noktayız. Sinemacılar, dizi yaratıcıları, ne olursa olsun sessiz kalmamalı. Sessiz kalındığında ne mi oluyor? Kamuoyu olup bitenlerden habersiz kalıyor, münasebetiyle sansüre getirilebilecek proje bazlı olmayan kolektif tahlillerin önü tıkanıyor. Sansüre reaksiyon bile verilemiyor, zira gün ışığına çıkmıyor birçok olay. Ayrıyeten, sonsuz bir bilgi kirliliği yaratılmış oluyor. Sözgelimi bu son örnekte taraflar sessiz kaldığı için aylarca Aşk 101’deki Osman karakterinin gey olarak yazıldığı düşünüldü, halbuki o karakter temelinde Şimdiki Aklım Olsaydı’daki karaktermiş. İktidar yanlısı cinsiyetçi hesaplar, Aşk 101’de olmayan bir karakter üzerinden homofobik toplumsal medya kampanyası yaparak Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmesi gerektiğini savundular, bunu gündem yaptılar. Sessizliğin sonuçları işte bu kadar vahim.”
‘PAZARLIKTA VAZGEÇİLECEK ‘ŞEY’ MİDİR LGBT+’LAR’
Netflix son vakitlerde bilhassa AKP’li troller tarafından dizilerinde eşcinsel karakterler olduğu gerekçesiyle “boykot” kampanyalarına maruz kalıyor. Hükümet yetkilileri de sıklıkla yaptığı açıklamalarda fiyatlı dijital platforma ayar verme uğraşı içerisinde. Lakin LGBT+ bireylere yönelen nefret telaffuzları, bu noktada insan hakları ihlaline varıyor. LGBT+’ların maruz kaldığı baskı, şiddet üzere hususlarda takviye veren SPoD, bir pandemi raporu yayımladı. Bu raporda, Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş’ın nisan ayında LGBT+ bireyleri maksat alan kelamlarını takip eden günlerde, takviye çizgisini arayan kişi sayısında yüzde 100’lük bir artış olduğu vurgulanıyor. LGBT+ bireylere yönelik nefret telaffuzları bunun akabinde iktidarın en üst kademeleri dahil olmak üzere devam ettirildi.
Bir senaryodaki eşcinsel karakteri sansürlemeye varan insan hakkı ihlallerini Kaos GL Medya ve Irtibat Program Koordinatörü Yıldız Tar’a sorduk. Tar, bir karalama kampanyasıyla karşı karşıya olunduğunu söylerken şöyle konuştu: “Pandeminin birinci günlerinden itibaren ağır bir Netflix ve sansür gündeminin ortasındayız. LGBTİ+’ların Netflix dizilerinde pek olağan bir halde ve bana kalırsa hak ettiğinden çok daha az ve yer yer klişe temsillerle yer alması üzerinden bir karalama kampanyası ile karşı karşıyayız. Bir yanıyla söz özgürlüğü tartışması olan bu tartışma öbür yanıyla Türkiye’de LGBTİ+’lara dönük her geçen gün sürat kazanan nefret kampanyaları, yasaklamalar, hücumlarla birlikte düşünüldüğünde hayati tehlikeleri olan bir süreç manasına geliyor. Daha Netflix Osman’ın sıkıntısı bitmemişken, bu sefer de bir diğer dizideki ‘gey karakterin’ daha senaryo etabında çıkartıldığı, senaristin ve imal şirketinin bunu güya çok olağanmışçasına kabul ettiği fakat Netflix’in bu sansür üzerine imali durdurduğu haberiyle karşılaştık. Her ne kadar sansürün Aşk 101’de değil, ‘Şimdiki Aklım Olsaydı’ dizisinde yaşandığı söylense de, süreç boyunca Netflix’in sessizliğini muhafazası, AKP ve RTÜK’ten gelen açıklamalardaki karışıklıklar ve savlar bir iki dizideki bir iki karakter probleminden çok daha ağır bir sansür dalgasıyla karşı karşıya olduğumuzu ortaya koyuyor. Burada en tehlikeli olanı ise, sansürün daha senaryo evresinde RTÜK’e takılması. RTÜK misyon ve yetki alanını aşarak senaryolara müdahale etme, direktif verme, ‘Çekemezsin’ deme hakkını kendinde nasıl bulabiliyor? Yasalar çerçevesinde hareket etmesi gereken bir kurumun kelam konusu LGBTİ+’lar ve onların eşit temsili olduğunda maddeyi dahi rafa kaldırıp kendisine bir ‘icazet alınması gereken kurum’ rolü biçmesi sansürün geldiği evre açısından telaş verici. Bu durum sansürün kapalı kapılar arkasında, birtakım pazarlıklarla gerçekleştiğini gösteriyor. Ki RTÜK’ün tarihi televizyonlardaki LGBTİ+ temsillerine cezalar kesmekle örülmüş bir tarih. Bununla yetinmeyen kurum işi gücü bırakıp dizi ve sinemalarda LGBTİ+ avına çıkmış durumda.
‘RTÜK BİLDİĞİMİZ RTÜK’
1) Sinema açık (ya da tanımlanabilir) bir biçimde LGBTİ+ bir karakter içermeli
2) Bu karakter sırf cinsel yönelim ya da kimliği üzerinden tanımlanmamalı
3) Karakterin çıkarılması öyküde kıymetli bir kayba sebep olmalı; LGBTİ+ karakterin varlığı kıssa için kıymetli ve gerekli olmalı.
Testin kıymetli bir mantığı var. O da bir karakterin varlığının eşit temsil manasına gelmediği. Netflix’in de, Ay Yapım’ın da, senaristlerin de, direktörlerin de dönüp tartışması gereken bir karakteri eklemek ya da çıkarmak değil; eşit temsilin nasıl sağlanacağı olmalı. Çünkü, RTÜK’ün her hayır dediğini yerine getirmenin sonucu vasat üretimlerle kültür çoraklığında boğulmamız manasına gelecek…”
Cumhuriyet
