Bazıları seçim yapmadan evvel en ince detayına dek araştırıyor hatta kimi vakit bunda çoka kaçtığı da oluyor. Öte yandan, üzerinde hiç düşünmeden çarçabuk görüş belirten beşerler da var. Ruhbilimde bilişsel önyargı ismiyle bilinen bu düşünme biçimi, aşikâr bir zihinsel yanlışa yatkınlık olarak tanımlanıyor.

Illinois Üniversitesi’nden Carmen Sanchez ile Michigan Üniversitesi’nden David Dunning tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçları enteresan: Üzerinde düşünmeden yargıya varmak, genelde yanılgı yapmaya yatkın daha geniş kapsamlı davranış ve niyet örüntülerinin sadece bir kesimi.

Akıl yürütme sürecinde düşünmeden yargıya varma eğiliminde olan şahıslar ağır bedeller ödemek durumunda kalabiliyor

600’ü aşkın kişinin katıldığı araştırmada, bu çeşit önyargılı davranışlar şizofrenlerde çok daha yaygın olduğundan, şizofrenlerle ilgili çalışmalarda uygulanan bir düşünme oyunundan yararlanıldı.

Bu oyunda oyuncular iki gölde de balık tutan bir bireyle konuşturuluyor. Göllerin birinde balıkların birden fazla kırmızı iken, ötekinde griler çoğunlukta. Balıkçı balıkları birer birer fiyat ve lakin oyuncular balıkların hangi gölden tutulduğunu söyleyebildiklerinde avlanmaya son verir. Bu süreçte kimi oyuncuların karar vermeden evvel çok sayıda balık görmeleri gerekirken, çarçabuk karar verenler için bir iki balık görmenin kâfi olduğu görüldü.

SABIRSIZLAR İÇİN UMUT VAR

KOMPLO TEORİLERİNE YATKINLAR

Kumar oyununda da, şipşak karar verenlerin, kazanma olasılıkları daha yüksek olan argümanlara girmek yerine kazanma mümkünlüğü daha düşük seçeneklere “atlama” eğiliminde oldukları görüldü. Olaylara “atlama” eğiliminde olanlar tıpkı vakitte çok bir özgüven hissine da sahiptiler.

Tez karar verenlerle vermeyenler ortasındaki niyet farklılıklarının sözel imtihanlarla ölçülen zekâ seviyesi ve kişilik farklılıkları hesaba katıldığında da geçerli olup olmadığını anlamaya çalışan araştırmacılar, farklılığın sadece verilen vazifelerin ivedilikle yerine getirilmesinden kaynaklanmadığını gördüler.

SİSTEM EKSİKLİĞİNDEN

Pekala, bu fikirsizce ortaya atılmanın arkasında yatan ne?

Ruhbilimciler genelde iki düşünme tipi olduğunu öne sürüyorlar: Sistem 1 olarak isimlendirilen birincisi bir anda, bizatihi ve uğraş harcamadan akla gelen fikirleri yansıtırken, Sistem 2, çözümleyici, ihtimamlı ve ölçüp biçilerek yapılan şuurlu ve gayret gerektiren akıl yürütme biçimini içeriyor.

Çeşitli deneylerle iştirakçilerin yansılarını ne kadar ölçüp biçerek verdiklerini belirleyen araştırmacılar, hem tez karar verenlerin hem de enine uzunluğuna düşünenlerin otomatik Sistem 1 fikirlerinden eşit oranda etkilendiklerine, lakin sabırsızların sistem 2’den ötekiler kadar etkilenmediklerine şahit oldular.

Düşünmeden verilen yansılar sonucunda oluşan zihinsel kirlenmelerin ve öteki önyargıların düzeltilmesine yardımcı olan Sistem 2’dir. İnsanların sıkıntılı inançları ve yanılgılı akıl yürütmeleri genelde bu sistemin eksikliğiyle ilintilidir.

Neyse ki, sabırsızlar için bir umut var. Araştırmacılar bu bireylerin önyargılarını gaye alan ve bilhassa de şizofreni araştırmalarında sıklıkla uygulanan biliş ötesi öğrenme tipinde (metabilişsel) eğitimlerin onların biraz daha enine uzunluğuna düşünerek reaksiyon vermelerine yardımcı olabileceğini belirtiyorlar.