Hıdırellez ya da Hıdrellez, Orta Asya, Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlar’da kutlanan mevsimlik bayramlardan biridir. Ruz-ı Hızır (Hızır günü) olarak isimlendirilen Hıdırellez günü, dünyada darda kalanların yardımcısı olduğu düşünülen Hızır ile denizlerin hakimi olduğuna inanılan İlyas’ın yeryüzünde buluştukları gün olarak düşünülür ve kutlanır.

Gregoryen takvimi (Miladi takvimi)ne nazaran 6 Mayıs, evvelden kullanılan Rumi takvim olarak da bilinen Jülyen takvimine nazaran 23 Nisan Hıdırellez günüdür. 6 Mayıs’tan başlayıp 7 Kasım’a kadar olan mühlet Hızır Günleri ismiyle yaz mevsimini, 8 Kasım’dan 5 Mayıs’a kadar olan mühlet ise Kasım Günleri ismiyle kış mevsimini oluşturmaktadır. Bu yüzden 5 Mayıs günü gecesi kış mevsiminin bitip sıcak yaz günlerinin başladığı manasına gelmektedir. Türkiye’de Hıdrellez Bayramı 5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gece kutlanır. Bugün Hıristiyanlarca da baharın ve tabiatın uyanmasının birinci günü olarak kabul edilir; bu günü Rum Ortodokslar Aya Yorgi, Katolikler “Aziz George” günü olarak kutlamaktadırlar.

Hıdırellez’in UNESCO’nun ‘İnsanlığın Somut Olmayan Kültür Mirası Listesi’ne alınması maksadıyla 2010 yılında çalışmalar başlatılmıştır.

HIDIRELLEZ’İN KÖKENİ

Hızır ve Hıdırellezin kökeni hakkında çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. Bunlardan kimileri Hıdırellezin Orta Asya, Ortadoğu ile Anadolu kültürlerine ilişkin olduğu; kimileri ise İslamiyet öncesi Orta Asya Türk kültür ve inançlarına ilişkin olduğu yolundadır. Hıdırellez Bayramı’nı ve Hızır düşünüşünü tek bir kültüre mal etmek olanaksızdır. Birinci çağlardan itibaren Mezopotamya, Anadolu, İran, Osmanlı itibâriyle Balkanlar ve hatta bütün Doğu Akdeniz ülkelerinde bahar ya da yazın gelişiyle aşikâr başlı sevinç kutlamaları yapılmaktadır. Kimi yazılı eserler bu tipteki en eski ritüellerin milattan önce Mezopotamya’daki Ur kentinde yapıldığını göstermektedir. Kışın bitişiyle “Tammuz” ismi altında kutlanan bu ritüeller Mezopotamya ovasını sulayan Fırat ve Dicle ırmaklarının uyaran gücünü temsil etmektedir.

‘HIZIR İNANCI’ NEDİR?

Hızır’ın; ömür suyu (ab-ı hayat) içerek ölümsüzlüğe ulaşmış; bilhassa de baharda beşerler ortasında dolanarak, bolluk ve sıhhat dağıtan, darda kalıp başı sıkışanlara yardım eden bir veli (Tanrı nazarında makbul, ermiş bir ulu) yahut nebî (peygamber) olduğuna inanılır. Hüviyeti tam olarak bilinmese de halk ortasında ve İslam mitolojisinde bir Hızır geleneği vardır. Hızır’ın bir isim değil, bir lakap olduğu genel olarak kabul gören bir kanaattir. Lakin çeşitli kaynaklarda ismi ve nesebi hakkında çeşitli fikirler öne sürülmüştür. Kimileri Hızır ile İlyas peygamberin tıpkı şahıs olduklarını öne sürmüştür.

Halkın Hızır hakkında kanaat ve inanışı onun ebedi olduğu ve baharda tabiatın uyanmasını sağladığı istikametindedir. Anadolu’dan öbür Kafkasya, Trakya, Kırım, Azerbaycan ve Suriye’nin birçok yerinde makamları vardır; bu da onun İslam’da çabucak her yerde varlığına inanılan, fakat makul bir kişi olmadığı bir simgeden ibaret olduğunu anlatır. Hızır doğasal bir durumu, baharla beden bulan hayatın tazelenmesini simgeler.

Halk ortasında Hızır’ın sahip olduğuna inanılan vasıflar insanlara şifa, sıhhat, uğur getirdiği tabiattaki diriliş, uyanış ve canlılığın beşere yansıması biçiminde ortaya çıkar. İslamiyet öncesi “Gök Sakallı, Ak Sakallı Kocalar” üzere medet umulan, yardım istenen, akıl danışılan, kılavuzluk etmesi beklenen, barış, memnunluk, sıhhat, refah getirdiğine inanılan bir kurtarıcı güç olarak düşünülür.

GELENEKLER

Hıdırellez denildiğinde akla gelen birinci şey ritüellerdir. Hıdırellez’in en yaygın ritüeli ateş yakıp üzerinden atlamaktır. Hıdırellez günü ateş üzerinden atlamanın nazardan ve hastalıktan koruduğuna inanılır. Bu ritüel adeta Hıdırellez’le özdeşleşmiştir. Hıdırellez’de yapılan birinci ritüellerden biri de akşam gül ağacına dilek dilemektir. Gül kollarına para asılır ya da cüzdan bırakılır. 6 Mayıs günü de asılan paralar ve dilekler toplanır. Para cüzdana konulur ve yıl boyunca o para harcanmaz zira Hıdırellez parasının şahsa o yıl boyunca darlık ve parasızlık yüzü göstermeyeceğine inanılır.

Halk ‘huzura kavuşmak ve türlü dileklerde bulunmak için’ kışın sona erdiği tabiatın uyandığı hıdırellez gününde çeşitli çarelere başvurur. Anadolu’da halk tercihen beyaz elbiseler giyerek gün doğmadan evvel yeşil ve bol sulu kırlara gidilip eğlenilir. Kutlamalar yeşillik, ağaçlık alanlarda, su kenarlarında, bir türbe ya da yatırın yanında yapılmaktadır. Bu üzere yerlere bu nedenle Hıdırlık denildiği de olur.

Hızır’ın gezdiği kabul edilen yeşil yerlerde dolaşıp çiçek toplanır, oyunlar oynanır, baharın birinci kuzusu kesilerek yenilir. Toplanan çiçekler kaynatılıp içilirse hastalıklara iyi geleceğin; bu su ile kırk gün yıkanan kişinin gençleşip güzelleşeceğine inanılır.

Hızır’ın eli değen şeylerin dolup taştığı rivayeti nedeniyle Hızır günü arifesinde yiyecek kaplarının, ambarların ve para keselerinin ağzı açık bırakılır. Mesken, bağ, bahçe isteyenler rastgele bir yere istediklerinin küçük bir modelini yaparak; altın ve gibisi ziynet eşyası isteyenler ağaç yapraklarını kollarına yahut boyunlarına takarak isteklerine kavuşacaklarına inanır.

Anadolu’nun kimi yerlerinde Hıdrellez Günü yapılan duaların ve isteklerin kabul olması için sadaka verme, oruç tutma ve kurban kesme adeti vardır. Kurban ve adaklar “Hızır hakkı” için olmalıdır zira tüm bu hazırlıklar Hızır’a rastlamaya yöneliktir.

‘HIZIR SOPASI’ VE ‘BAHT AÇMA’ MERASİMLERİ

Birtakım yerlerde hastalıklar, ağrılar için şifa olduğuna inanılan Hızır Sopası geleneği vardır. Bu sopa ağrı-sızı olan yerlere vurulursa ağrıların geçeceğine inanılır. Hıdrellezde baht açma merasimleri epey yaygın olarak uygulanır. Talih ve kısmet açtırmak isteyen genç kız ve bayanlardan yüzük, küpe üzere eşyalarını çömleğe atmaları istenir ve çömleğin üzerine su eklenerek ağzı kapatılır. Kapalı çömlek bir gece boyunca bir gül ağacının tabanında bekletilir. Sonraki günü bir ortaya toplanan bayanlar, çömleği ortaya koyarak maniler eşliğinde eşyaları çıkarmaya başlarlar. Bu merasime İstanbul ve etrafında “baht açma”, Denizli ve etrafında “bahtiyar”, Yörük ve Türkmenlerde “mantıfar”, Balıkesir ve etrafında “dağara yüzük atma”, Edirne ve etrafında “niyet çıkarma”, Erzurum’da “mani çekme” ismi verilir.

Kütahya’nın Tavşanlı ilçesine bağlı Yörük köylerinde bir yıllık yoğurt mayası, Hıdırellez ve bu günü takip eden 2 gün müddetince sabah ezanı ile tan ağarması ortasındaki müddette tabiattaki bitkilerin üzerinden toplanan çiy tanelerinden sağlanır. Trabzon-Şalpazarı İlçesi’nde maya katılmadan yoğurt yapılır. Mayalama sıcaklığındaki sütün içine besmeleyle bir tahta kaşık konur. Bu halde elde edilen maya bir yıl kullanılır ve gelecek yıl tekrar değiştirilir.

Cumhuriyet