Getty Images

İklimle temaslı felaketler tüm dünyada gündemin birinci sıralarında yer alıyor. Gezegenimizin karşılaştığı en büyük tehditler ortasında başı çeken iklim değişikliği, uzmanlara nazaran acil adım atılması gereken bir “kriz” halini aldı.

Birleşmiş Milletler evraklarında “İnsanlık için kırmızı alarm” olarak nitelendirilen iklim değişikliğinin derhal durdurulması için, tüm dünyada hükümetlerin üzerindeki baskı artıyor.

Denizleri ve havayı etkileyen etraf kirliliği, atık ve çöp sorunu, kuraklık, seller ve tüm bunların toplumsal ve ekonomik yaşama tesirleri, Türkiye’nin de önüne ağır bir fatura çıkarıyor.

BBC Türkçe, yaşadığımız iklim krizini ve ilgili siyasetleri anlamak için bilmeniz gereken 15 temel kavramı bir ortaya getirdi.

BBC

İklim değişikliği, yüklü olarak insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan sera gazlarının (karbondioksit, metan, diazot monoksit, ozon vb.) atmosferdeki yoğunluğunun artmasıyla, global sıcaklığın yükselmesi ve ortalama iklim bedellerinin değişmesidir. İklim değişikliğinin artık görmezden gelinemeyecek bir ‘acil durum’ halini almasına ise iklim krizi ismi veriliyor.

Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri Antonio Gutteres, “Geri dönüşü olmayan noktaya geldik” yorumunu yapıyor. İngiliz çevreci ve belgesel imalcisi Sir David Attenborough ise “Bunun artık oyun olmadığını anlamamız gerek” diyor.

BBC

Sanayi, güç, ulaşım ve tarım üzere insan faaliyetleri sonucu atmosfere yayılan gazların tesiriyle, yıl boyunca kara, deniz ve havada ölçülen ortalama sıcaklıkların dünya genelinde artmasına global ısınma denir.

1850-1900 yılları ortasındaki sanayi öncesi periyoda ilişkin ortalama sıcaklık pahaları, global ısınmayı ölçmek için bir ‘başlangıç noktası’ olarak baz alınıyor. Dünya Meteoroloji Örgütü, 2020 yılında ortalama yüzey sıcaklığının sanayi öncesi periyoda nazaran 1,2 derece daha yüksek olduğunu açıkladı.

Bilim insanları, sıcaklıklardaki artışın 1,5 derece seviyesinde tutulmasının tehlikeyi azaltacağını savunuyor. Lakin yapılan hesaplamalar, mevcut ısınma eğiliminin sürmesi halinde, bu yüzyılın sonunda sıcaklıkların 3 ile 5 derece artmış olacağını söylüyor.

1,5 derecenin üzerinde ısınma, dünya için sayısız riski getiriyor: Deniz düzeyinin yükselmesi, çok hava olaylarının artması, biyolojik çeşitlilik kaybı, kimi cinslerin yok oluşu, besin kıtlığı ve milyonlarca insan için ekonomik ve toplumsal şartların berbatlaşması, bunlardan kimileri.

BBC

Kızıl ötesi ışınları tutarak atmosferin ısınmasına neden olan Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Nitröz Oksit (NO2), Hidroflorür karbonlar (HFCs) üzere gazlara ya da bileşiklere sera gazı denir.

Sera gazları olmasaydı, dünya yaklaşık 30 derece daha soğuk bir yer olacak ve hayat için elverişli bir ortam sunamayacaktı. Hasebiyle sorun, sera gazlarının varolması değil, insan faaliyetleri sonucu çok ağırlaşarak dünyayı daha da ısıtması. Sera gazları, dünyanın yüzeyinden yansıyan güneş gücünün bir kısmının, uzaya ulaşamadan emilmesine neden olur. Bu durum, atmosferi ve dünya yüzeyini ısıtır.

BBC

BBC

Hidrokarbon ve yüksek oranlarda karbon içeren, yakıldığında karbondioksit ve başka sera gazlarını atmosfere salan kömür, petrol ve doğalgaz üzere yakıtlara fosil yakıtlar denir. Çoğunlukla elektrik üretiminde, ulaşımda ve ısıtma gayesiyle kullanılan fosil yakıtlar, 2019’da dünyanın birincil güç tüketiminin yüzde 84’ünü karşıladı.

Güç bölümü, global sıcaklığın artmasına yol açan sera gazları salımının yüzde 75’inden sorumlu. Bu nedenle, iklim değişikliğiyle gayret maksatları ortasında, fosil yakıt kullanımının sona ermesi başı çekiyor. Bunun yerine, yenilenebilir güç kaynaklarının teşvik edilmesi öneriliyor.

BBC

Yenilenebilir güç, fosil yakıtların bilakis, doğal döngü içerisinde yenilenen kaynaklardan elde edilen ve tüketildiğinde atmosfere karbondioksit salmayan güce denir. Güneş ışığı, rüzgar, yağmur, gelgitler, dalgalar ve jeotermal ısı, yenilenebilir güç kaynaklarına örnektir.

Bu kaynaklar, fosil güç kaynaklarının aksine vakitle tükenmez ve kullanım alanları epeyce geniştir. Tüm dünyada yenilenebilir kaynaklara yönelim kelam konusu. Lakin fosil yakıtlarla güç üretimine hala büyük yatırımlar yapılıyor ve bunun önüne geçilememesi iklim gayelerine ulaşmayı zorlaştırıyor.

Getty Images

Türkiye açısından bakıldığında, ülkenin fosil yakıtlar açısından varlıklı olmadığını ve bunların büyük bir kısmını dışarıdan aldığını söylemek mümkün. Öte yandan güneş ve rüzgar üzere kaynaklar açısından Türkiye, Avrupa’nın önde gelen ülkeleri ortasında. Lakin güç bölümünü yenilenebilir kaynaklara yöneltmek için karar alıcıların iklim gayelerini benimsemesi ve fosil yakıtlara yatırım yapmaya son vermesi gerekiyor.

BBC

Karbon salımı, ya da karbon emisyonu, kısaca tabiatta oluşan karbonun atmosfere salınmasını söz eder. Doğal yollarla da atmosfere karbon salınır lakin iklim krizine neden olan karbon salımı çoğunlukla insan kaynaklı ekonomik faaliyetlerin sonucudur. Denetimsiz endüstrileşme, artan güç talebi, kentleşme, ulaşımda fosil yakıt kullanımı, orman tahribatı ve ağır hayvancılık faaliyetleri, karbon salımındaki artışın en önemli nedenleri.

“Karbon nötr olmak” ise bir kişi yahut kurumun saldığı sera gazlarını telafi etmek için, salınan sera gazı ölçüsüne muadil ölçüde salıma mahzur olacak projeler gerçekleştirmesi manasına geliyor.

BBC

Karbon ayak izi, ünite karbondioksit cinsinden ölçülen, bir kişinin, bir aktifliğin, bir kurumun, bir hizmetin ya da bir eserin neden olduğu toplam sera gazı salımıdır. Yani bir bireyin ya da bir eserin karbon salımına ne kadar katkı sunduğunu, karbon ayak izi hesaplaması sayesinde öğrenebiliriz.

Karbon ayak izi hesaplanırken, konut ve binalardaki güç tüketimi ve ulaşım (araba ve uçak) dahil olmak üzere fosil yakıtlarının yanmasından ortaya çıkan direkt karbon emisyonları ölçülüyor. Bunun yanı sıra, kullandığımız eserlerin imalatı ve en sonunda bozulmalarıyla ilgili olan dolaylı karbon emisyonları da hesaba katılıyor.

Kimi besin üreticileri, marketlerde satılan eserlerin ambalajında karbon ayak izi kıymetine yer vermeye başladı bile. Bununla, tüketicilerin tercih yaparken daha çevreci eserlere yönelmesine imkan sağlamak hedefleniyor.

BBC

Deniz düzeyinin yükselmesi, iklim değişikliği sonucunda 20. yüzyılın başından bu yana ortalama deniz düzeyinde görülen artıştır.

1900-2016 yılları ortasında deniz düzeyi 16-21 santimetre yükseldi. 1993’ten 2017’ye 7,5 cm’lik hızlanan bir artış olduğu biliniyor. 20. yüzyıldaki artış çoğunlukla, global ısınmanın tesiriyle deniz suyunun termal genişlemesi, karadaki buz katmanlarının ve buzulların erimesi nedeniyle gerçekleşti.

IPCC’nin 2021 raporunda ise, bu yüzyıl sonunda deniz düzeylerinin 2 metreye kadar yükselebileceğine dikkat çekiliyor.

Uzmanlar, deniz düzeyindeki yükselmeye bağlı olarak yaygın kıyı selleri, daha yüksek fırtına dalgalanmaları ve daha tehlikeli tsunamiler, nüfusun yer değiştirmesi, tarım topraklarının kaybı ve bozulması üzere sonuçlar konusunda uyarıyor. Deniz ekosistemleri de deniz düzeyinin yükselmesinden etkilenir, balıklar, kuşlar ve bitkiler ömür alanlarının bir kısmını kaybeder.

BBC

Bir bölgede yağış ve nem ölçüsündeki dengesizlik kaynaklı yaşanan su kıtlığına kuraklık denir. Kuraklık aslında tekrarlayan ve birden fazla vakit olağan kabul edilen bir iklim olayıdır. Fakat iklim değişikliğinin dünyanın birçok bölgesinde kuraklık olaylarının sıklığını ve ciddiyetini artırması öngörülüyor.

İklim değişikliği, yağışlar ortasındaki süreyi artırır ve yağış tertibini bozar. Daha az ve daha şiddetli yağışlar, toprağın suyu emmesini zorlaştırarak toprak neminin azalmasına neden olur. Yeraltı suları da gereğince beslenemez. Ülkü olarak daha sık ve azar azar yağmur yağması, kuraklık riskini azaltacaktır. Ortalama sıcaklıkların artmasından ötürü da toprağın su kaybında artış meydana gelir.

İklim değişikliğinden en çok etkilenen bölgelerden Akdeniz Havzası üzerinde bulunan Türkiye, son vakitlerin en önemli kuraklık meselesiyle karşı karşıya. Bu yıl 41 vilayette tesirli olan kuraklık birçok bölgede tarım alanlarının büyük ziyan görmesine neden oldu.

BBC

Olağan mevsimsel durumun dışına çıkan ve ölçü, şiddet ve müddetinde beklenmeyen değişiklikler meydana gelen hava olaylarına “aşırı” ya da şiddetli hava olayları denir. Sel, kuraklık, çok yağış, hortum, kasırga, ağır kar, kum fırtınası üzere hava olayları bu kapsamdadır.

Ekosfer Derneği’ne nazaran, çok hava olaylarının sayısı son 10 yılda iki kat arttı ve şayet iklim değişikliği durdurulamazsa bu olayların sayısı ve şiddeti daha da artacak.

Meteoroloji Genel Müdürlüğü bilgilerine nazaran, Türkiye’de 2020, çok hava olaylarının en çok meydana geldiği yıl oldu. 2020’de 984 çok hava olayı görülürken, 2019 yılında bu sayı 935, 2018 yılında ise 840’tı.

Getty Images11 Ağustos 2021’de Kastamonu’daki sel felaketi.

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı (COP) bünyesinde yayınlanan raporlarda iklim değişikliğinin dünyada kuraklık, sel ve rekor kıran çok sıcaklarda rolü olduğu belirtiliyor. ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi’nden (NOAA) Araştırmacı Martin Hoerling, “İnsan faaliyetlerinin çok hava olaylarına neden olduğu kanısı artık bilimsel araştırmalar tarafından da doğrulanıyor” diyor.

• Dünyada sıradışı iklim olayları neden artıyor?

BBC

Ekolojik istikrar, bir organizmalar topluluğunun, etaplı değişiklikler karşısında genetik, cins ve ekosistem çeşitliliği bakımından sabit kalabildiği dinamik bir istikrar durumudur. Bir ekosistemde her bir çeşidin sayıca sabit kalması, ekolojik istikrarın temelini oluşturur.

Ekolojik istikrar, cinsler ortasındaki alakaların değişmesi, ani vefatlar ya da insan kaynaklı tehlikeler nedeniyle bozulabilir.

Örneğin, global ısınma nedeniyle su ekosistemlerinin çok ısınması, planktonların ziyan görmesine, balıkların üretkenliğinin azalmasına, göç etmesine ve besin zincirinde kopmaların oluşmasına neden olur.

BBC

Biyoçeşitlilik, ya da biyolojik çeşitlilik; bitkiler, hayvanlar, mantarlar, mikroorganizmalar üzere tüm canlıların yaşadıkları ekosistemlerdeki tıp çeşitliliği, genetik çeşitlilik ve ekolojik olaylar çeşitliliğidir.

Gezegenimizi milyarlarca yıl boyunca yaşanabilir hale getiren, tüm bu çeşitliliğin muhakkak bir ekolojik istikrar içerisinde varolabilmesi oldu. Lakin biyoçeşitliliğin ziyan görmesi, ekosistemlerin fonksiyonlarını yerine getirememesine ve cinslerin zincirleme biçimde yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasına neden olabiliyor.

Canlıların var olmak için gerek duydukları şartları ortadan kaldıran doğal alan tahribatı, atık ve etraf kirliliği, tarım yerlerinin yanlış ve çok kullanımı ve global sıcaklıklardaki artışın durdurulamaması, biyoçeşitliliği tehlikeye sokan insan kaynaklı faktörler ortasında sayılabilir.

BBC

Sürdürülebilirlik, çeşitlilik ve üretimin devamlılığının sağlanması ve insanlığın hayatının daimi kılınabilmesi olarak tanımlanır. Bir öteki tabirle, kendi gereksinimlerimizi karşılarken gelecek nesillerin gereksinimlerinden ödün vermemektir.

Kamuoyu sürdürülebilirlik sözü ile birinci olarak Birleşmiş Milletler bünyesi altındaki Dünya Etraf ve Kalkınma Komitesi’nin 1987’de yayımladığı “Ortak Geleceğimiz” raporundaki şu sözlerle tanıştı: “İnsanlık; gelecek kuşakların ihtiyaçlarına karşılık verme yeteneğinden ödün vermeden, bugünün muhtaçlıklarını gidererek, kalkınmayı sürdürülebilir kılma yeteneğine sahiptir.”

Sürdürülebilirliğin temel prensibi, tabiattaki kaynakların tükenebilir olmasından hareketle, kaynakları akılcı formda kullanmaya odaklanmaktır. Sürdürülebilir ekonomik modeller, etrafa ziyan vermeden, toplumları refaha kavuşturacak ekonomik büyümeyi sağlamaya odaklanır.

BBC

Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC), 1988 yılında Birleşmiş Milletler’e bağlı, Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) ve Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) tarafından kuruldu. Kuruluşun gayesi, bilhassa insan faaliyetlelinin neden olduğu iklim değişikliği mevzularında bilimsel, teknik ve sosyoekonomik çalışmaları bilgileri pahalandırmak, bilimsel araştırmalar doğrultusunda iklilmi değişikliğiyle gayret ve iklim değişikliğine ahenk hususlarında karar vericilere yol göstermek.

IPCC üyesi ülkeler ortasında Türkiye de var.

Şimdiye kadar beş kıymetlendirme raporu yayınlayan kuruluşun altıncı kapsamlı raporu 2022 yılında yayımlanacak.

BBC

Conference of the Parties (COP), yani Taraflar Konferansı, her yıl düzenlenen ve bu yıl 26.’sı yapılacak olan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı’nın kısaltmasıdır.

1994’ten bu yana düzenlenen COP dorukları, 197 ülkeyi bir ortaya getirerek iklim değişikliğinin ve ülkelerin bununla nasıl çaba edeceğinin tartışıldığı bir platform yaratıyor.

COP26, 1-12 Kasım tarihleri ortasında İskoçya’nın en büyük kenti Glasgow’da yapılacak.

COP26, Paris İklim Muahedesi’nin imzalandığı 2015’ten bu yana kaydedilen gelişmenin değerlendirileceği birinci tepe olacak. Paris Mutabakatı’nın yapıldığı COP21’de herkesin uymakla yükümlü olmasına karar verilen gayeler şunlardı:

• Sera gazlarını azaltmak
• Yenilenebilir güç üretimine sürat vermek
• Global ısınmayı 2°C’nin “oldukça altına” indirmek ve mümkünse 1,5°C ile sınırlamak
• İklim değişikliğinin tesirleriyle uğraş etmeleri için fakir ülkelere maddi yardım yapmak

Bu dorukta mutabık kalınan hususlardan biri de, beş yılda bir ülkelerin “yolun neresinde olduğunu” görmek için kıymetlendirme yapmaktı. Bu değerlendirmelerin birincisi 2020’de yapılacaktı lakin koronavirüs salgını nedeniyle COP26, 2021’e ertelendi.

BBC